بی‌توجهی به سرمایه‌گذاری در تولید فونت‌های اختصاصی

مقدمه

فونت‌ها در صنعت چاپ و بسته‌بندی و سایر حوزه‌ها نقش مهمی دارند و اگر به خوبی طراحی شوند به صنعت چاپ و بسته‌بندی کمک می‌کنند. این حوزه همواره با چالش‌های مختلفی مواجه است که یکی از این چالش‌ها نبود متولی و عدم توجه فعالان آن است به دلیل اهمیت این بخش در کشورمان.

به سراغ حسین قاسمی راد مدیر تولید نرم‌افزار فارسی‌نویس پروین و فونت ایران نستعلیق رفته و با وی به گفت وگو پرداخته‌ایم.

وی از سال ۱۳۷۳ به طور رسمی وارد حوزه IT شد و از سال ۱۳۷۵ همکاری خود را با شرکت نرم‌افزاری هامون که برنامه فارسی‌نویس پروین یکی از تولیدات آن بود شروع کرد، از سال ۱۳۹۰ تاکنون نیز مدیریت تولید و پشتیبانی نرم‌افزار فارسی نویس‌پروین و همچنین توسعه فونت ایران نستعلیق را بر عهده دارد. مشروح این مصاحبه را می خوانیم.

در خصوص اهمیت و نقش فونت‌ها در حوزه‌های کاری مختلف توضیح دهید.

خوشنویسی در ایران به دلیل غنای بالای ادبیات به ویژه رواج نثر و نظم اهمیت بالایی داشته و در بین شاهان و درباریان نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. امروزه با توجه به گستردگی استفاده از فونت‌های فارسی، می‌توان گفت که به طور کلی، فونت جایگزین خوشنویسی (بیشتر از منظر کتابت) شده از این رو اهمیت و تاثیرگذاری ویژه‌ای نیز پیدا کرده است.

یکی از مهم‌ترین این موارد حفظ زبان است. در دنیای امروز، زبانی که فونت کمی داشته باشد به تدریج از بین می‌رود. اخیرا در نشریات بین‌المللی مقاله‌ای درباره خط و زبان گرجستانی که فونت‌های اندکی داشت منتشر و خطرات حذف تدریجی این خط نیز بر شمرده شد. فونت‌ها می‌توانند هویت‌های مختلفی را در حوزه‌های متنوعی مانند متون دینی و مذهبی، شعر و ادبیات کودک و نوجوان، علمی مهندسی و همچنین برندسازی تجاری ایجاد کنند.

خوشبختانه امروزه فونت‌های فارسی رایج به تنوع و تکامل خوبی رسیده‌اند و این تحول در زبان‌هایی که گویشوران کمی دارند، دیده نمی‌شود.

فونت‌ها در انتقال دانش و تبادلات فرهنگی چه جایگاهی دارند؟

اهمیت بعدی فونت انتقال دانش است. اگر فونت به خوبی طراحی نشود، خواننده ارتباط خوبی با متن نمی‌گیرد که این یکی از مشکلات عمده نشریات و کتب درسی در سال‌های گذشته بوده است. این تصور که برخی، کتب و مجلات انگلیسی را علمی‌تر یا جذاب‌تر می‌دانستند شاید به این دلیل بود که روی فونت‌های فارسی کمتر کار شده بود.

یکی دیگر از اهمیت‌های فونت، تبادلات فرهنگی است. به عنوان مثال من هیچ طراحی را در افغانستان نمی‌شناسم که فونت مشهور و رایجی را طراحی کرده باشد. بر اساس مشاهدات خودم عرض می‌کنم که در کتاب‌ها و مجلات منتشر شده یا تابلوهای تجاری شرکت‌ها و مغازه‌ها، از فونت‌های هندی یا پاکستانی برای زبان اردو و پشتو و در مقیاس بزرگ‌تری از فونت‌های طراحان ایرانی برای متون فارسی استفاده شده بود. حتی فونت ایران نستعلیق در آنجا نسبت به خط نستعلیق اردو طرفداران بیشتر و پروپاقرص‌تری داشت و دارد.

به عنوان مثال در بخش مسلمان نشین کشور چین ایغورها از یک نوع خط نستعلیقی شبیه به اردو استفاده می‌کنند. اخیرا پس از انتشار ایران نستعلیق ۳، متوجه شدیم که حتی نگارش‌های قدیمی‌تر این فونت نیز مورد توجه کاربران آنجا بوده و آنها ایران نستعلیق را نسبت به خط رایج خودشان بیشتر می‌پسندیده‌اند اما متاسفانه به دلیل اینکه حروف و علائم اختصاصی آنها در فونت ایران نستعلیق وجود نداشته، جایگزین فونت‌های رایج آنجا نشده است.

فونت در کشورمان از چه جایگاهی برخوردار است؟

خوشبختانه در ایران طراحان خوب و خوش ذوق و حتی نسبت به کشورهای همسایه و منطقه دست بالا را داریم. البته در برخی از کشورهای عربی مانند مصر، لبنان و اردن نیز طراحان خلاق و توانمندی وجود دارند اما به نظر بنده کشورمان جایگاه بالاتری دارد و بیش از دو دهه است که طراحان خوبی در این زمینه فعالیت مستمر داشته‌اند.

آیا استفاده از فونت در بخش خصوصی و دولتی مورد توجه قرار می‌گیرد؟

فونت در کشورمان متولی نداشته و آن گونه که باید در آن سرمایه‌گذاری‌های لازم صورت نگرفته است. هم اکنون بخش خصوصی به عنوان سفارش دهنده و دولتی با چالش‌های بسیاری مواجه هستند که باعث شده، توسعه فونت برای آنها اولویت نباشد.

وزارت آموزش و پرورش به عنوان یکی از بزرگترین استفاده کنندگان فونت، کمتر به این زمینه توجه کرده و بیشتر تمرکز خود را روی تنظیم محتوا قرار داده است. در بخش خصوصی هم بسیاری از ناشران کتب و نشریات به کیفیت فونت حساسیت کمتری نشان می‌دهند، چرا که دغدغه‌های دیگری مانند تهیه کاغذ، هزینه‌های چاپ، توزیع و…. را دارند که فونت باکیفیت یا مثلا فونت اختصاصی، آخرین دغدغه آنها هم نیست. متاسفانه عادت رایج، انتخاب یک فونت از میان فونت‌های رایگان است.

در این میان بانک‌ها و موسسات مالی هم به عنوان منابع اصلی سرمایه و یکی از بزرگترین حاضران تبلیغاتی در رسانه‌ها، سرمایه گذاری کمی در این خصوص انجام داده‌اند و با وجود بهره‌مندی تعداد اندکی از آنها از فونت اختصاصی، چندان به این مقوله توجهی نداشته‌اند.

شاید خوب باشد که انجمن خوشنویسان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت علوم، و همچنین فرهنگستان زبان فارسی به سرمایه‌گذاری در این حوزه ورود کنند و اساتید خوشنویسی هم در این حوزه همفکری و همکاری موثرتری داشته باشند.

فونتهای ایرانی دارای چه محاسن و معایبی هستند؟

اگر صحبت از فرم خطوط فارسی عربی باشد، سختی کار طراح فونت فارسی عربی به مراتب بیشتر از طراحان حروف لاتین است، زیرا در خطوط مربوط به ما اتصالات بین حروف، وجود یک تا سه نقطه در اغلب حروف و قرارگیری اعراب در بالا و پایین حروف، باعث می‌شود جلوگیری از تصادم همه آنها با یکدیگر به یک کار سخت و طاقت فرسا برای طراح فونت تبدیل شود. همه موارد مذکور در طراحی فونت‌های بر پایه ثلث به مراتب سخت‌تر و پیچیده‌تر، و برای نستعلیق که کشیدگی‌ها و ارتفاع‌گیری از خط کرسی هم به آن اضافه می‌شود تقریبا محال به نظر برسد.

اگر صحبت از کیفیت فونت‌های رایج باشد، همه موارد بالا به همراه مشکل سودآوری موجب شده تا فونت‌های بی‌کیفیت بسیار، و فونت‌های خوب و عالی کمتری داشته باشیم در واقع هر کجا که طراح و تولید کننده فونت توانسته درآمدزایی مطمئن‌تر و مستمرتری داشته باشد، کیفیت فونتها هم بهتر شده است.

در سال‌های اخیر با توجه به رواج بیشتر فرهنگ خرید لایسنس فونت در میان کاربران ایرانی، فونت‌های فارسی یونیکد که از کیفیت خوبی هم برخوردارند به وجود آمده اند. خوشبختانه همین تعداد با وجود اندک بودن تنوع ظاهری و هویتی خوبی دارند.

در حوزه فونت چه سرمایه‌گذاری‌هایی صورت گرفته است؟

از طرف بخش دولتی، شورای عالی اطلاع رسانی از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۱ قراردادهایی با شرکت نرم افزاری هامون منعقد کرد تا فونت ایران نستعلیق نگارش‌های (۱) و (۲)، فونت نیریزی، و ۴۰ فونت فارسی دیگر را باز طراحی و به رایگان توزیع کند. پس از آن، سرمایه‌گذاری قابل توجهی از ناحیه بخش دولتی ندیده‌ام.

در بخش خصوصی نیز شرکت‌هایی مانند سینا سافت، نرم افزاری هامون، گام الکترونیک، و تعدادی دیگر در دو دهه گذشته سرمایه‌گذاری‌های خوبی در حوزه تولید فونت انجام داده بودند و از نمونه‌های موفق این حوزه محسوب می‌شدند. متاسفانه در حال حاضر شاهد سرمایه‌گذاری جدی در بخش فونت نیستیم و این امر بیشتر در قالب انفرادی صورت می‌گیرد.

نقش فونت در صنعت چاپ و بسته‌بندی را چطور تحلیل می‌کنید؟

شاید بتوان این طور تعریف کرد که اهمیت نقش فونت در صنعت چاپ از منظر کیفیت فنی ساخت فونت، و در مقوله بسته‌بندی از منظر شکل و هویت بصری باشد. اهالی چاپ و نشر همگی از چاپ متون ریز در کتب و نشریات و دیگر محصولات چاپی آگاه هستند و اپراتور چاپ، مشقت زیادی برای یک چاپ با کیفیت خواهد برد؛ به ویژه که قرار باشد، متن ریز رنگ روشن در پس زمینه تیره چهار رنگ چاپ شود. فونت هر چقدر قوی‌تر باشد، زحمت چاپخانه‌ها کمتر است. همچنین چاپ فونت در ابعاد بزرگ بیلبوردی هم از دیگر مشقات اپراتورها با فونت‌های کم کیفیت است.

در بحث بسته‌بندی قطعا برندسازی و هویت برند در راستای تاثیرگذاری و جذب مخاطب بسیار با اهمیت است. یکی از عناصر ظاهری هر بسته‌بندی جهت انتقال پیام به مخاطب، کلمات است. شکل ظاهری فونت انتخاب شده می‌تواند به خوبی مکمل هویت برند محصول باشد و در تاثیرگذاری مورد نظر تولیدکننده نقش به سزایی ایفا کند.

چه توصیه ای به افراد فعال در این حوزه دارید؟

حوزه طراحی فونت در ایران کوچک است اما نابالغ نیست. سال‌ها کار شده و افرادی توانمند تربیت شده‌اند. در دو دهه گذشته، سرمایه‌گذاری و تشکیل تیم‌های طراحی فونت و تولید نرم‌افزارهای فارسی‌نویس به شکل مطلوبی شروع شده بود و حرکتی رو به جلو داشت، اما با تغییر پارادایم‌های بازار، آن حرکت‌های گروهی متوقف، و ادامه کار به صورت انفرادی و پراکنده پیش رفت که این وضعیت می‌تواند شکننده باشد.

طراحان فونت باید جامعه خود را ایجاد کنند چه در قالب انجمن و اتحادیه و چه در قالب حضور مشترک در رویدادهای مختلف. قطعا برای ایجاد و سازماندهی نمی‌شود از نهادهای دولتی انتظار داشت چرا که هیچ گونه تجربه‌ای در سازماندهی این عرصه ندارند و آزمون و خطای آنها می‌تواند پرهزینه باشد. البته خوب است که هم سفارش دهنده فونت باشند و هم رعایت کننده کپی رایت.

سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ باید در حد امکان از این افراد توانمند بهره ببرند. هزینه سفارش یک فونت اختصاصی به مراتب از هزینه حضور در یک نمایشگاه ۴ روزه برای آنها کمتر است، اما ممکن است در بلند مدت اثرگذاری به مراتب بیشتری داشته باشد.